Eeee, bai, bizirik nago. Hilabete nahiko zoroak izan dira (eta izaten jarraituko dute) baina bueltan naiz kafepintxo batekin. Ea gehiagotan ager naitekeen. Gainera gaur egun handia da: 21. Korrika hasiko da eta Edonolak 12 urte betetzen ditu. Zenbaki joko kuriosoa eta aitzakia bikaina euskara eta zientzia uztartzen jarraitzeko. Eta, beno, beste etxe batzuetan irakur diezadakezunez, ganoraz egindako genetikaren dibulgazio-kuota betetzen dut. Horregatik honako honetan, egun berezia dela ospatzeko zerbait hardcorea egin nahi dut, harrikada totxo dentso bat. Edonolaren estilo-liburuaren aurka (bai, estilo-liburua dut, hemen gauzak ganoraz egiten ditugu!) eta egin ohi dudanaren aurka. Zeren, aizuek, hau nire bloga da eta nahi dudanean nire arauak 3.14159kutara bidaltzen ditut 😂😂😂 Lasai ez baduzu dena ulertzen, gaurko ariketa honen alderik onena bidean dago. Ekin diezaiogun bada bideari. Ah! Eta argazkien oinak irakurri, testuaren jokaren parte dira.

Genetikari moduan obsesio bat daukat: ezaugarrien gene-arkitektura ulertzea. Beno, edozein genetikarik eduki beharko lukeen obsesioa dena, bide batez, baina hori ez dut oso argi, e? Zeren, tira, zera, beti berdina ikertzen gabiltza. Bai, beti berdina. Hortaz, obsesio hau azaltzen saiatuko naiz. Dituen ertz guztiekin. Goiburuak eta guzti erabiliko ditut artikulua banatzeko!

Gene-arkitektura

Bale. Zeri esaten diogu gene-arkitektura. Ezaugarri bat (edo gaixotasun bat) azaltzen duten gene-osagai eta gene-aldagai guztiek osatzen dute gene-arkitektura. Ezaugarri batek gene-oinarria duela esaten dugunean, benetan oinarri hori zer arraio den, alegia. Hots, gene-oinarriaz ari garenean, zein planok azaltzen duen gene batzuetatik abiatuta ezaugarri bat, teknikoki fenotipo deitzen dugun hori. Hitz potoloekin esanda:

NOLA ARRAIO LOTZEN DIRA GENOTIPOA ETA FENOTIPOA!!!!???? 😭😭😭😭😭
(Koldo Garcia etsipen-atake batean)

Beno, ba lotura hori gene-arkitektura izan beharko luke. Ulertzeko gai izango bagina, jakina.

Zeren, ea, genotipo-fenotipo lotura erraza denean, hau da, ezaugarri horren atzean dagoen gene-arkitektura erraza denean, ezaugarri sinpleekin gertatzen dena, hori ebazteak ez du lan handirik. Har dezagun ABO odol sistema: ABO geneak kontrolatzen du, gene horrek 0, A, B edo AB odol mota izango dugun ezarriko du. Lotura zuzena dago fenotipoaren (odol motaren) eta genotipoaren (geneak zein informazio eramaten duenaren) artean. Gene-arkitektura argia du, ezta? Ba ez joan hain bizkor. Zeren A edo B odol motal sortzeko H geneak behar bezala funtzionatzea beharrezkoa da, gene horrek sortzen duen ekoizkina erabiltzen baitu ABO geneak A edo B odol motak sortzeko. Zer gertatzen da H geneak ez badu behar bezala funtzionatzen? 0 odol mota sortuko dela ABO geneak A, B edo AB esaten badu ere. Horri Bombay fenotipo esaten zaio, lehen aldiz Indiako hiri horretan aurkitu baitzen. Hortaz, ABO odol sistemaren gene-arkitekturak bi osagai ditu: H genea eta ABO genea. Bi gene horien genotipoaren arabera fenotipoa lortuko dugu. Errezeta pixka bat zaildu zaigu, hain sinplea dirudien ezaugarri batean. Odol-mota zehazteko gene-arkitektura sinplea bada ere ez da uste zen bezain sinplea. Askotan gertatu da hori, adibidez, begien kolorea zehazterako orduan gene bakarra egon zitekeela uste zen eta hamar genetik gora parte hartzen dutela uste da orain.

Bide batez, hemen gaudenez, zehaztapen bat. Gene-ezaugarri “sinple” gene bakar batek kontrolatzen duen ezaugarriari (edo gaixotasunari) esaten diogu. Hortaz, horien herentzia eta agerpena Mendelen legeen menpekoak dira. Ezaugarri (edo gaixotasun) konplexuetan, gene askok parte hartzen dutenez, beren herentzia eta agerpena azaltzeko Mendelen legeak ez dira nahikoak (egia esan nahikoak dira, baina asko konplikatu behar dira azpian dituen matematikak) eta, hortaz, bere agerpena aurresatea zailagoa da. Gainera, gaixotasun konplexuetan ingurumenak zer esan handia du. Gene-arkitektuaren planoaz gain, plano horrek ingurunearekin duen lotura gehitu behar zaio.

Izan ere, planoak ez badira hain sinpleak ezaugarri sinpleetan, imajinatu ezaugarri konplexuetan! HORI ZORAMENA IZAN DAITEKE. Eta da. Genetikaren parterik dibertigarriena, noski! Gure ezjakintasun maximoaren aurrean jartzen baikaitu. Azken finean urteetan zehar gure buruari tranpa bat egin diogula iruditzen zait: gene-arkitektura konplexua dela badakigu ere, ez gara gai konplexutasun horri aurre egiteko. Hortaz, eredu sinpleagoak erabili ditugu jakintzan sakontzen joateko. Baina susmoa dut sinpletasun horretan eroso gaudela eta ez diogula galdera zailei erantzun nahi. Bestela ez ginateke beti berdina ikertzen ibiliko. Badakit lehen esan dudala, baina, eske, benetan, beti berdina ikertzen gabiltza genetikan. Agian aurrera jarraitu beharko dugu. Eta lehenengo horri buruz hausnartu beharko dugu. Hau da, genomak ulertzen ditugu? Zer egin behar dugu genomak ulertzeko? NOLA ARRAIO IRAKURTZEN DA PLANO HORI?

Kontua oraindik gehiago zailtzeko, zera, plano horiek, gene-arkitekturak, giza-talde bakoitzean ezberdina izan daitezke. Beno, ea, ezberdina baino, ñabardura ezberdinak izan ditzaketela. Kontuan izan populazio bakoitzaren ondare genetikoa ezberdina dela. Ezberdintasun txikiak, e? Baina ezberdintasun txiki askoren ondorioz gene-arkitektura ezberdin bat egon daitekeela irudi dezake. Jakina baita gaixotasun konplexuetan populazioz populazio eragiten duten geneak ezberdinak direla, populazio horiek gertukoak badira ere. Hortaz fenotipo berdina bide ezberdinetatik, gene-arkitektura ezberdinekin, lor dezakegu populazioaren arabera. Inoiz ezer ez da erreza. Genomak ulertzea, are gutxiago.

Genoma(k) ulertzen

Genoma izaki bizidun batek duen gene eta gene-osagaien bilduma osoa da. Hots, material genetikoa deitzen dugun hori. Hau da, DNA. Hots, izaki bizidun batek bizirauteko behar dituen funtzio guztiak idatzita duen liburu hori. Hau da, izaki bizidun baten errezeta-liburua. Hots, biziaren (gene-)informazioa. Informazio hori irakurtzeko gai gara, aldatzeko gai izaten hasiak gara, baina… ulertzen dugu hor idatzita dagoena? Zeraaaa……

Hau arazo historiko bat da. Zerbait ulertzen dugula uste dugunean gauzak hain sinpleak ez direlaz konturatzen gara. Pentsa genoma asko daudela eta, hortaz, “ulertzeko” errezenak bakterioen genomak dira, txikienak baitira. Horietatik abiatuta, beste izakien genomak nola funtzionatzen duten ulertzen saia gaitezke, gero eta konplexuagoa den bide horretan. Datu solte batzuk: ezagutzen den genoma txikiena bakterio batena da, 112 mila hizki inguru dituenak; eta handien artean arrain batean eta landare batena kokatzen dira, 130 mila milioi eta 150 mila milioi hizki dituztenak, hurrenez hurren.

Bide batez, hizki esaten dugunean nukleotidoz ari gara. DNAk, bere helize itxura horren egituraren barnean, 4 nukleotido izan ditzake posizio bakoitzean: adenina, guanina, timina edo zitosina. DNA “irakurtzen” denean, posizio bakoitzean zein nukleotido dagoen ebazten da, eta hori errepresentatzeko hizki bat erabiltzen da: A, G, T edo C. Hortaz, gizakion genomak 3 mila milioi hizki ditugula esaten dugunean, benetan esan nahi duguna da, 3 mila milioiko luzeera duen A, G, T edo C nukleotidioen segida bat dela. Eeeee, bai, gure genoma ez da ezagutzen den handiena. Antropozentrismoa gaizkia da.

Beno, ba “hizki” horien segidaren arabera, eta sortzen dituen patroien arabera, zati txiki batean zer esaten duen jakin daiteke. Geneetan alegia. Zeren geneek patroi batzuk dituzte eta, horien arabera, identifika daitezke. Gainera, geneetatik proteinak lortzeko, kode genetiko izenez ezagutzen den itzulpen-sistema dago. Baina sistema horrek bakarrik geneen zati baten funtzionatzen du, exonak deitzen ditugun ataletan. Eta exonak giza genomaren %1-%2 dira. Gainontzekoa ez da proteinetara itzultzen, hots, ez dute funtzio biologiko bat gauzatzen. Gainontzekoa DNA zabortzat jo da, berez, gaizki dagoena. Hobeto DNA txatar deitzen badugu, zeren zerbaitetarako balio du gainontzeko horrek: genomaren egitura mantentzeko eta geneen funtzioa kontrolatzeko. Baina hau oraindik ez dakigu oso ondo nola funtzionatzen duen ezta nola aurresan daitekeen hizki segida batetik kontrol hori. Izan ere, ez dakigu oraindik egiten duten guztia, sakontzen goazen neurrian, kontrol-lana duten gero eta osagai gehiago aurkitzen baitira.

Bale arazo guzti hauek ditugula. Bale oraindik liburua irakurtzen dugunean gauza gehiegi ez ditugula ulertzen. Baina hau zientzia denez, genoma guztiek arau berdinekin funtzionatzen dutela pentsatu behar dugu eta arau horiek aurkitu behar ditugu. Berdin dio bakterio baten, zizare baten edo kakalardo baten genoma. Arau berdinak izan behar dituzte eta, hortaz, letra segida bat lortzen badugu gai izan beharko ginateke biologikoki zelan gauza daitekeen aurresateko. Baina hortik oraindik urrun gaudela iruditzen zait. Ez luke zientzia-fikzioa izan behar, e? Zeren benetan genomek nola funtzionatzen duten ulertzen badugu, gidatzen dituzten aruak ezagutzen baditugu eta dena txukun eta garbi baldin badakigu, zer gerta daitekeen aurresateko gai izan behar gara. Zeren, hau zientzia bada, gertaera baten inguruko zehaztasun guztiak baditugu, nola funtzionatzen duen argi badaukagu, aurresan beharko genuke.

[Hemen ohartxo bat jarriko dut: nire testuak irakurtzen ohituta zaudetenok, edo ezagutzen nauzuenok, zera esango didazue “baina, Koldo, zeu beti diozu determinismo genetikoa gaizkia dela. Ez dagoela dena gure geneetan idatzita. Hortaz, ze arraiotan zabiltza?”. Totxo honen puntu honetan hartu dudan lizentzia poetikotzat jo, bai? Aurrerago zehaztuko dut puntu hori eta ñabardura garrantzitsuak garri. Ohartxoaren bukaera. ]

Genomak ondo ulertzea gakoa da ezaugarri baten gene-arkitektura ebazteko. Eta, ondorioz, genomaren segida baldin badaukagu ezaugarri horrekin zer gerta daitekeen aurresan beharko genuke. Azken finean, gene-informazioa genoman garraiatzen da eta, hortaz, genoman idatzita dagoen guztia eta genomak aurresaten dituen elkarrekintza guztiek gene-arkitektura argitu beharko lukete. Ezaugarri sinpleen kasuan, gene baten edo biren hizki gutxi batzuk ezaugarria aurresango lukete. Ezaugarri konplexuetan, gene ezberdinen hizki gutxi edo askok ezaugarria aurresango lukete. Azken kasu honetan, gene berdineko hizkien konbinaketa ezberdinek edo gene ezberdinen arteko hizkien konbinaketek eragin lezakete. Ezaugarri batzuetan gene gutxi batzuk (multigeniko), beste batzuetan gene askok (poligeniko) eta, ikertzaile batzuen iritziz, ezaugarri batzuetan ia gene guztiek (omnigeniko) modu batera edo bestera eragina izango lukete. Azken kasu honetan, dena oso zoroa den horretan, gene batzuk oso garrantzitsuak izango lirateke ezaugarria zehazteko, eta genomako gainontzeko osagaiek hori modulatuko dute, ekarpen txikiagoa eginez. Horrela esanda ez dirudi hain zoroa.

Azkenean, guzti honekin zer esan nahi dut. Helburua zela izan beharko litzatekeela: ezaugarri batean genomaren posizio bakoitzak zenbat eragiten duen zehaztea. Adibidez, altueran, A genearen X posizioan C badago 0,002 cm altuago izatea eragiten du eta T badago 0,0015 cm; Y posizioan A badago 0,001 cm, eta C badago 0; eta Z posizioak bakarrik eragiten du Y posizioak eragiten duenean, 0,000001 cm txikituz. Eta horrela gene guztiekin. Eta ezaugarri guztiekin. Zoramena, ezta? Ba, ez luke hain zoroa izan behar. Zaila bai, oso zaila, baina zoroa ez. Beno, guzti hau, noski, genoma gene-arkitektura ebazteko kontuan hartu beharko genukeen plano bakarra balitz.

Ez dago geruza bakarra

Baina, eske, zera, gene-arkitektura benetan ulertu nahi badugu, plano horrek geruza ezberdinak dituela ulertu behar dugu. Hartu atseden bat eta jarri eroso.

Ea, DNAk ez du ezer egiten. Gene-informazioa bertan dago baina egin, ez du ezer egiten. Molekula bezala hain gatzgabea da bere garaian uste zela gene-informazioa proteinetan zegoela. Zeren proteinek bai, proteinek gauza asko egiten dituzte! Baina asko, pila pila patata tortila! Proteinek erreakzio biokimikoak arintzen dituzte, proteinek egiturak sortzen dituzte, proteinek hau, proteinek bestea. Funtzio biologikoak, hein handi batean, proteinek gauzatzen dituzte. Baita ere RNAk oso interesgarriak dira, dena kontrolatzen dutelako: DNAtik proteinetarako saltoa RNAren bidez egiten da RNAz osotutako katxarro batzuetan non beste RNA batzuk aminoazidoak lotzen dituzten proteinak sortzeko. RNA molekulek gaitasuna dutenez funtzio biologikoak egiteko eta funtzio biologiko horiek noiz egiten diren kontrolatzeko, ikertzaile batzuek susmatzen dute hasieran bizia RNA mundu bat zela. Bai, oso garrantzitsua da RNA, hirugarren edo laugarren mailako molekulatzat jotzen bada ere.

Orduan kontraesan baten aurrean gaude, DNAk ez badu ezer gauzatzen, “bakarrik” zer egin behar den esaten badu, baina egin behar denaren kontrola, interpretatzioa eta gauzatzea beste molekula batzuek egiten badute, horiek aztertu beharko dira. Genoma behar-beharrezko geruza da gene-informazioa bertan dagoelako, baina funtzio biologikoak nola gauzatzen diren jakiteko beste geruza batzuk aztertu behar dira. Geruza ezberdin horiek maila omiko izenez ezagutzen dira.

Momentu jakin batean aktibo dauden gene-multzoari (eta zein mailatan aktibo dauden) transkriptoma esaten zaio. Hau da, momentu jakin batean gene batetik idazten diren RNA mezulari kopurua. Hots, zelula batek momentu horretan zer arraio egin behar duen. Aktibo dauden gene horietatik eratortzen diren proteina-multzoari proteoma esaten zaio. Hau da, momentu jakin batean RNA mezularietatik sortzen diren proteinak. Hots, zelula batek momentu horretan zer arraio egiten ari den. Aktibo dauden gene horiek sortzen dituzten metabolito-multzoari metaboloma esaten zaio. Hau da, momentu jakin batean dauden proteinek molekulak prozesatu ostean sortzen diren produktuak. Hots, zelula batek momentu horretan zer arraio prozesatzen ari den. Guzti hau funtzioari dagokiola. Baina ez ahaztu erregulazioa dugula ere. Transkriptomak erregulazioaren parte bat azal lezake, batetik, beste geneen funtzioa kontrolatzen duten proteinak sortzen direlako (hortaz, proteomak ere erregulazio lana egingo luke); bestetik, sortzen diren RNA askok beste RNA batzuk kontrolatzeko gaitasuna dutelako. Bada ere epigenoma deitzen den geruza bat, non aldaera epigenetiko guztiak biltzen diren. Baina nola niri epigenetika ez zaidanez batere interesgarria iruditzen, ez diot kasu handirik egiten. Bai, hor ditugu metilazioa eta histona modifikazioak baina, bah, aspertzen naute. Gainera, eztakit, niri epigenetikaren kontua pixkat Lamarcktarra iruditzen zait eta ni Darwindiarra naizenez, kontu honek nahiko hotz uzten nau. Baita ere lipidoma dugu (zelula baten gantz multzoa), glikoma (azukreen multzoa) edota sekretoma (zelula bat isuritzen dituen konposatuak, ez, ez da ezer sekretua). Honekin nahikoa ez balitz a) kontuan hartu izaki bizidun multizelularretan zelula ezberdinen arteko koordinazioa beharrezkoa dela eta b) izakin bizidun askok gurekin bizitzen bakterioak eta beste mikroorganismo batzuk ditugula. Azken geruza honi, hau da, izaki bizidun batekin bizi diren mikroorganismo multzoari mikrobioma esaten zaio, metagenoma bezala ezagutzen den geruza sortuz. Beren metatranskriptoma eta metaproteomarekin, noski. Geruza guzti honen baturarekin fenoma izango genuke. Hau da, fenotipoen multzoa. Hots, izaki bizidun baten ezaugarri guztien batura.

Hemen kontua zera izango litzateke: genomak beste geruza guztiak zehaztu edo finkatuko lituzkeela, gene-informazioa genoman baitago. (Askoz) Lehenago geneen arteko elkarrekintzak aipatu ditudanean, benetan, elkarrekintzak beste geruza hauetan gertatuko lirateke, genomak egin, ez duelako ezer egiten. Genoma ulertzeko gai bagara, beste geruza hauek ulertzeko gai izan beharko gara. Eeeeee, ba ez. Ez zara konturatu orain arte EZER EZ DELA ERREZA esaten nabilela? Hau biologia da eta biologia sistema konplexu eta kaotiko bat da. Konplexu diogunean, elkarekintza eta harreman gurutzatu ugari daudela esan nahi dugu. Kaotiko diogunean, zoriaren menpe bizi garela. Lehena ereduen bitartez ebatzi dezakegu; bigarrena ezin dezakegu kontrolatu. Horregatik beti eredu probabilistikoen eskema-mentalean bizi gara: ezin dezakegu ezer ziurtatu ziurgabetasun osagai handia duelako biologiak eta, hortaz, genetikak.

Baina izena duten geruza guzti hauetaz gain, bada geruza ikustezin bat, bada faktore oso garrantzitsu bat geruza horien funtzionamenduan eragiten duena eta ereduak sortzea oraindik zailagoa egiten duena: ingurunea. Errepikatu nirekin: in gu ru ne a.

Inguruneak dena baldintzatzen du. Zure genomak esan dezake 183.415 cm neurtzera hel zaitezkela, baina inguruneak ez bazaitu laguntzen (elikagai nahikoa eskuratzea behar dituzun energia, kaltzioa eta proteinak lortzeko adibidez), 156.71 cm-n geldituko zara. Genomak, eta bere ondorioz sortzen diren geruza guztiek, potentzialki egiteko eta izateko garen guztia ezarri dezakete, aukera guztien heina jarri dezakete, baina horietako zeintzuk gauzatuko diren ingurunearen araberakoa da. Beste modu batera esanda, gure geneek gehiago edo gutxiago mugatuko dituzten aukera batzuekin jaiotzen gara, gero bizitzan zehar egiten dugunak aukera batzuk indartuko ditu eta beste batzuk, puntu batera harte, gainditu. Geneak oinarrizko materialak dira, inguruanea material horiek zinzelkatzen dituenak. Horregatik horren zaila da genomatik abiatuta zer izango garen aurresatea: ingurunearen eragina ezin daitekelako aurresan. Gene-oinarri argi duten gaixotasun batzuetan, inguruneak bere agerpena ekidin dezake. Hortaz, aurreko ohartxoan esandakoa berresten dut: ez gara gure bakarrik gure geneak ezartzen dutena, dena baldintzatzen badute ere.

Baina, zer da ingurunea galdetzen didazu zure begi-niniak finkatzen dizkidazun bitartean. Ingurunea zeu zara. Eta gure dieta. Eta jasotzen ditugun kinadak. Eta pairatu ditugun gaixotasunak (infekzioak batez ere). Eta jasotzen dugun eguzki-argi kantitatea. Eta arnasten edo irensten ditugun toxiko guztiak. Eta egiten dugun ariketa fisikoa. Eta abar luze bat. Gainera ingurunea ez da bakarrik gure ingurunea. Gurekin bizi diren bakterioentzat sortzen dizkiegun baldintzak beren ingurunea da eta horrek ere eragina du. Edo gure zelulentzat, gure barneko baldintzak beren ingurunea da. Izaki bizidun oso bezala pairatzen dugun ingurunea gure zelulen ingurunean eragina du (ez da gauza bera estres egoera batean egotea edo hondartza batean botata). Gure zelulen ingurunea ere gure odolean dauden hormonak, odol-analisietako parametroak eta bestelako molekulak dira. Mikro eta makro ingurune guzti horiek geneen funtzionamendua baldintzatzen dute. Eta gure geneek ingurune horiei aurre egiteko funtzio biologikoak martxan jarriko dituzte.

Hori dela eta, genoma gure gorputzeko zelula guztietan berdina bada ere (beno, egia esan guztiz berdina ez izatea gerta daiteke, gertatzen diren mutazioen arabera, arinki ezberdinak izan daitezke zelulak, mosaiko bezala ezagutzen den gertaera gertatuz), zelula motaren arabera, momentuaren arabera eta jasotzen dituen kinaden arabera, transkriptoma eta bestelako geruzak ezberdinak dira zelulen artean. Ingurunea ezberdina baita: zelula batentzat ez da gauza bera hestean bizitzea edo gibelean. Orain hemen potroikutzaile batzuek esan lezakete “horregatik epigenoma garrantzitsua da, ingurunearen arabera geneen funtzioa moldatzen dutelako”. Nire erantzuna: “mimimimimimimi”. Ingurunearen aldaketek ez dute soilik metilazioaren edo histonen modifikazioaren patroiak aldaketak sortzen, eragin handiagoa dute. Eta, zera, metilazioa eta histonen modifikazioa nola aldatu fijo fijo genoman, nonbait, idatzita dagoela. Genomaren diktadura sahiestu dezakeen gene-erregulaziorik ezin daiteke egon, gene-informazioa DNAren baitan baitago. Blog honetan Darwindarrak gara. Asike, ez, ahaztu epigenetikaren propaganda eta itzul gaitezen garrantzitsua denera: genoma (eta genomatik sortzen diren geruza omikoak) + inguruneak = fenoma.

Zein da fenotipoa?

Aurreko formula horretatik abiatuta egin ohi duguna azal dezakegu: fenotipo bat hartzen dugu, inguruneaz ahazten gara, ingurunea kontrolpean dugula onartzen dugu edo ingurune anitzak batera aztertzen ditugunez bere eragina mugatua dela onartzen dugu, eta, horrela genoma (edo beste geruza omikoak) aztertzen ditugu. Bai, behetik (genoma) gorako (fenotipo/fenoma) den prozesua goitik behera aztertzen dugu. Ondorioaren arabera gene-informazioa sailkatzen dugu eta gero gene-informazio hori aztertzen dugu patroi komunak aurkitzeko. Hau da, fenotipo bat duten pertsonek genetikoki zerbait komuna ote duten aztertzen dugu eta beste fenotipo bat dutenekin erkatzen dugu genetikoki ezberdina den hori aurkitzeko. Ez dirudi ideia txarra, ezta? Baaaa… bai, testu hau tranpaz beteta dago. Ideia ona da, baina batzuetan oso zaila da gauzatzea.

Badira argiak diren ezaugarriak: 0, A, B edo AB odola izatea zer den definitzea erreza da. Hor fenotipoa definitzea erreza da. Beste kasu batzuetan, zera, ez. Hemen gustora gelditzen ari naizenez argi ezango dut: ezaugarri batzuren fenotipoa kakapiloa da. Ez dakit zein den fenotipoa, benetan fenotipo bat den ala antzekoak diren ezaugarriak punturen batean gainjartzen direla. Esate baterako, kafepintxoa gustoko izatea ala ez ezaugarri bat al da? Obesitatea fenotipo bakarra al da edo ezaugarri ezberdinek izan dezaketen fenotipo bat? Odolaren presioa ezaugarri jarraia denez, fenotipoak defini daitezke edo jarraiera hori aztertu behar da? Zeren goitik behera aztertuko badugu gene-arkitektura, erabiliko dugun ezaugarria ondo definitzea behar-beharrezkoa da. Baina superbeharrezkoa. Hori ez badugu ondo egiten, ez dugu ezer ebatziko.

Horregatik ere erreza da gaixotasun eta ezaugarri batzuetan gene-oinarria ezartzea: ondo definitzen denez zer den aztertu nahi den fenotipoa, genoman beharrezko piezak aurkitzen ditugu. Beste batzuetan zailagoa da agian parte hartzen duten gene-osagaiak argiak ez direlako. Eta, beste batzuetan, gaixotasun edo ezaugarri baten moduan definitu duguna, benetan, ezaugarri edo gaixotasun ezberdinak dira. Horrek dena zailtzen du eta, hortaz, gene-arkitektura ebaztea ezinezkoa egin. Gaixotasun edo ezaugarri ezberdinak berdinak iruditzearen inguruan azken ñabardura bat: geruza omiko ezberdinean zehar, bide ezberdinetatik, antzeko fenotipora hel gaitezke. Osagai ezberdinetatik abiatuta antzeko jakia egin daitekeen moduan, genotipo ezberdinetatik fenotipo berdinera hel gaitezke. Hasieran aipatutako Bonbai fenotipoa honen adibide da: H genean akats bat egoteak 0 odol sistema sortzen du, ABO genean bi 0 alelo izatearen parekoa. Bide ezberdinak fenotipo berdinera heltzeko. Hori ezaugarri errez batekin, imajinatu ezaugarri konplexuekin (asma, II motako diabetesa edo kakapirriekin).

Azkenik, bai, bukatzen noa, gene berdinek fenotipo ezberdinetan eragin dezaketela dago, pleiotropia izenez ezagutzen den fenomenoa. Hau da, ezaugarri ezberdinen gene-arkitekturan gene berdinek parte hartu dezakete modu batera edo bestera. Eta batzuetan modu kontrajarrian: ezaugarri batzuetarako onuragarriak diren aleloak, beste batzuetarako kaltegarriak dira, pleiotropia antagonistikoa esaten zaiona. Zergatik ateratzen dudan hau hemen, bukaeran? Aurreko guzti-guztia azterteko eta ulertzeko beste faktore aurkezteko. Azken momenturako utzi dudana garrantzitsuena delako: Eboluzioa. Bai, eboluzioa ezaugarriak eta eboluzioak azaltzeko behar-beharrezkoa da. Eboluzioak gene-arkitektura sortu, moldatu eta findu du. Hortaz, ezaugarrien gene-oinarria behar bezala ulertzeko, eboluzioa kontuan izan behar dugu. Bestela, jai daukagu.

Ausartak izateko garaia

Aurreko txapa guzti hori puntu honetara heltzeko izan da: ideia zoroak botatzeko unea iritsi da. Arinago egin nezakeen, zehaztasun gutxiago eman, sahiesbide gutxiago hartu baina, tira, hasieran esan bezala, zerbait hardcorea idatzi nahi nuen.

Azken hamarkadan gauza oso interesgarriak egin dira gene-arkitekturaren konplexutasuna aztertzeko: ENCODE edo GTEx bezalako egitasmoek dena oso konplexua dela berretsi dute eta informazio kopuru erraldoia jarri dute eskuragarri. Gainera biobankuen hedapenarekin populazio ezberdinen gero eta ezaugarri gehiagoren gene-oinarriari buruz informazioa dugu. Hortaz, informazioa egon badago, orduan, zergatik ez dugu behar beste aurreratu? Ikertzaile bikain eta pertsona handiago batek esan zuen bezala (eta berak horrela egin zuen):

Ideia berritzaileak behar dira emaitza berriak lortzeko
(Irati Romero)

Onar dezagun behingoz: egiten erreza dena jada eginda dago. Guri gauza zailak egitea egokitu zaigu. Datuak hor ditugu birziklatzeko, baliabideak baditugu baina galdera berdinek hemen jarraitzen dute. Argi dago ideien eskasian bizi garela. Ideia berriak proposatzera ausartzen ez garela. Edo ideia zoro horiek bideratzeko modurik ez dagoela. Hainbeste burokratizatu dugu ikerkuntza, dena hainbeste dokumentatu eta justifikatu behar da, susmoak, intuitzioak eta burua galtzeak ez dutela lekurik. Erantzunak leku berdinean gauza berdinak egiten bilatzen saiatzen gabiltza. Horrela gauza berri gutxi jakitea lortuko dugu.

Egia esan arazo hau ez da gure garaiko zerbait, e? Barbara McClintockek transposonak proposatu zituenean inork ez zion kasurik egin. Hogei urte baino gehiago behar izan ziren berak aurkitu zuena eta azaldu zuena ontzat emateko. Eta Nobel saria irabazi ere. Baina hogei urte ehun urtetik gora dituen jakintza-arlo batean asko da. Gehiegi da. Batez ere zer ikertzen dugun kontuan izanda: nola eraikitzen garen izaki bizidunak DNAn idatzitako plano horietatik abiatuta, dauden geruza guztiak kontuan izanda. Ez dugu denbora galtzerik: ideia zoro zoragarri asko behar ditugu. Eta horiei buruz, ez izan dudarik, blog honetan aipatzen eta lantzen jarraituko dugu. Beste hamabi urte edo gehiago. Behar den guztietan eta behar den denbora guztian genetika jendartean zabaltzeko. Hori da blog honen helburua eta, aizuek, ganoraz, duintasunez eta zintzotasunez egiten zabiltza. Urte askotarako!